Hypofysepatiënten zijn vaak extra gevoelig voor stress (artikel)

Stress en prestatie

In het algemeen wordt van stress gesproken, wanneer mensen voor situaties komen te staan die een verandering met zich meebrengen en die om een aanpassing vragen. Er ontstaat dan spanning die stress wordt genoemd. Er bestaat een verschil tussen gezonde, gewone stress en ongezonde stress. Stress is nodig voor het leveren van prestaties. Maar er is een maximale hoeveelheid stress die goed is. Sommige mensen hebben in verhouding veel stress nodig voor goede prestaties, of kunnen veel stress aan. Anderen leveren bij een laag stressniveau hun beste prestatie. Ongezonde stress kost veel energie en kan leiden tot overspannenheid, burn-out en zelfs depressie.

Gezonde en ongezonde stress

Mensen zijn zich in eerste instantie niet bewust van langdurige en oplopende stressreacties. Op een gegeven moment is er een bewustwording van ‘voortdurend erg gespannen zijn’ en dan worden dikwijls ook lichamelijke en psychische verschijnselen zichtbaar. In feite zijn dit waarschuwingssignalen. Het gestel wordt te lang en te zwaar belast. De kans op lichamelijke of psychische gevolgen wordt groter naarmate de stressreactie langer duurt. Hoe sterker de stressreactie, hoe langer de tijd die nodig is voor herstel. Als er iets is waar het lichaam echt een hekel aan heeft, is het wanneer het te lang te veel van iets krijgt.

Wat zijn de oorzaken van stress?

Stressfactoren in je privéleven kunnen te maken hebben met bijvoorbeeld de verdeling van zorgtaken, de opvoeding van kinderen, relatieproblemen, de verstandhouding met (schoon)familie, vrienden en andere direct betrokkenen, financiën, verhuizing, etc. Stressfactoren in het werk kunnen te maken hebben met bijvoorbeeld de hoeveelheid werk, te moeilijk werk, onduidelijkheid over taken en verantwoordelijkheden, onzekerheid over de toekomst, reorganisaties, conflicten, onder je niveau werken, etc.

Zowel in de privé-situatie, als in het werk kan stress veroorzaakt worden door alledaagse gebeurtenissen, zoals stoplichten die tegen zitten, of de telefoon die alsmaar gaat, als je aan het werk bent. Verder kan stress veroorzaakt worden door ingrijpende levensgebeurtenissen, zoals het overlijden van een dierbare, het verlies van gezondheid, ontslag, de zorg voor een gehandicapt kind, of structurele onderbezetting op het werk, etc.

Op twee manieren bestaat er een wisselwerking tussen stress in het werk en stress in de privé-situatie. Ten eerste in positieve zin: wanneer in het ene gebied alles naar wens loopt is in het andere gebied stress beter te hanteren. Ten tweede in negatieve zin: stress in het ene gebied kan stress in het andere gebied vergroten.

Gestresst over stress

Hoe we omgaan met stress, is per persoon verschillend. Zo wordt een opdracht op het werk door de één gezien als een uitdaging (geeft gezonde stress), terwijl de ander er als een berg tegenop ziet (geeft ongezonde stress). Ook een grote rol speelt de inschatting die we van ons zelf maken over onze eigen kwaliteiten en ons vermogen om de opdracht goed aan te kunnen. Voor het effect op onze lichamelijke en psychische gezondheid is niet alleen van belang hoe heftig en intens de stressvolle situatie is. Vooral belangrijk is hoe lang de situatie duurt. Eén drukke werkdag heeft weinig effect op je gezondheid. Een jaar lang overuren maken en hoge werkdruk heeft wel effect. We spreken dan van chronische stress.

Hoe krijg je meer energie?

Neem een combinatie van positieve stappen. Er is maar zelden één grote oorzaak waardoor je gezondheid en welzijn worden verstoord; het is veeleer de combinatie van negatieve aspecten die zich in de loop van tijd opstapelen, waardoor je lichaam minder veerkracht krijgt voor de stress en de spanningen van het leven. Neem verdeeld over de dag kleine stappen om je energieniveau hoog te houden en wacht niet tot dit naar beneden gaat. Eet regelmatig en drink voldoende water. Let op de waarschuwingssignalen en stel jezelf de vraag waarom je je moe begint te voelen. Wacht niet, totdat je lichaam zonder energie zit. Als je veel energie wilt hebben, laat het dan niet zo ver komen dat je lichaam wordt overbelast, of irriteer het niet door het verkeerd te gebruiken zonder rust te geven.

Is de hypofysepatiënt extra kwetsbaar?

De symptomen van stress en gespannenheid, fysiek of mentaal, kunnen alle lichaamsfuncties aantasten. Volgens drs. Blind, arts en gezondheidspsycholoog, kun je wel stellen dat een hypofysepatiënt kwetsbaarder is voor de negatieve gevolgen van te lange tijd te veel stress. Dit betekent niet dat je als hypofysepatiënt gevoeliger bent voor stress. Mensen worden immers niet allemaal gespannen door dezelfde gebeurtenissen. Maar iedereen is gevoelig op het moment dat de situatie oncontroleerbaar is en de sociale status op het spel staat.

Wat doet de schildklier bij stress?

In ieders leven wisselen spanning, inspanning en ontspanning elkaar af. Maar als je schildklierfunctie is verstoord door een hypofyseaandoening, of je hebt een schildklieraandoening, kun je op gewone verschijnselen ongewoon reageren. Pauline van der Mije stelt in haar boek ‘De grote (ont)regelaar’, dat schildklierpatiënten vaak moeite hebben met spanningen. “Ze hebben het gevoel dat hun lichaam de hormoonproductie niet acuut kan aanpassen, als er iets spannends of emotioneels gebeurt. Daarom is ontspanning voor hen extra belangrijk. Ben je nog niet zo lang ziek, dan verbaas je je er wellicht over de uitputting die je kan overvallen na ruzie of  een andere aangrijpende gebeurtenis. Zelfs positieve emoties kunnen sommige mensen uit het lood slaan. Je kent jezelf misschien als iemand die wel een stootje kan verdragen en je hebt er moeite mee dat dat nu minder goed lukt. Die gedachten kun je beter loslaten, langzaam maar zeker. Veel mensen van wie de hormoonproductie (deels) door pillen wordt geregeld, hebben moeite om spanningen op te vangen. Ze hebben het gevoel dat de hoeveelheid schildklierhormoon op de golven van het leven meedeinde, toen ze nog gezond waren en dat synthetisch hormoon ze niet in staat stelt flexibel te reageren.”

Waar dat precies door komt, is volgens Van der Mije niet bekend. “Stress heeft volgens de medische wetenschap weliswaar invloed op bepaalde hormonen, maar niet op de schildklier. Een echte oplossing voor dit probleem is dan ook niet voorhanden. De dosis T4-tabletten (levothyroxine) aanpassen aan de omstandigheden heeft geen zin. Afgezien van het feit dat dat waarschijnlijk niet helpt, is het effect van zo’n verhoging pas na geruime tijd merkbaar, als de spanningen misschien allang weer voorbij zijn. Bovendien is het gevaarlijk, van teveel schildklierhormoon ga je immers hyperen. Probeer dus maar te wennen aan het feit dat je sneller gevloerd kunt raken in tijden van spanning.” Van der Mije: “Schildklierpatiënten met jarenlange ervaring zeggen allemaal hetzelfde: spanning kan best, maar je betaalt altijd een prijs. Of het nou gaat om iets moeilijks (bijvoorbeeld een bezoek aan een ernstig zieke vriendin), of iets leuks (zoals het gespannen meeleven met je kind dat schittert in een theaterstuk), ga er maar vanuit dat je de volgende dag geen knip voor je neus waard bent.”

Wat doen de bijnieren bij stress?

De hypofyse en de bijnierschors zijn samen met de hypothalamus verantwoordelijk voor het menselijk stresssysteem. Cortisol is zo belangrijk voor het lichaam dat de productie onder strenge controle staat van de hypofyse. Als er te weinig cortisol geproduceerd wordt bootst een hypofysepatiënt de natuur na door het gebruik van cortisontabletten. Cortisol helpt het lichaam zich aan te passen aan situaties die geestelijk of lichamelijk inspannend zijn. Het hormoon doet dit door de hoeveelheid glucose (suiker) in het bloed op te voeren: het lichaam beschikt dan over extra energie om in actie te komen. Het gezonde lichaam gaat in stresssituaties meer cortisol aanmaken, omdat er meer energie nodig is. Het bijniermerg geeft snel en kortdurend reacties op onmiddellijke stress. De bijnierschors zorgt voor langere termijn reacties op stress.

Klaar om tot actie over te gaan – de kettingreactie

Spanning brengt het lichaam in paraatheid. Klaar om tot actie over te gaan. Er is extra concentratie vereist. We zetten de kettingreacties van een gezond lichaam bij stress eens op een rij:

1. Het centraal zenuwstelsel zet meteen de hypothalamus, de hypofyse  en de bijnieren aan het werk.
2. De hypofyse scheidt nu het hormoon ACTH in het bloed af.
3. Dat prikkelt de bijnieren om een extra hoeveelheid van het hormoon cortisol in de bloedbaan te brengen. Cortisol werkt op de bloedsuikerconcentratie en versnelt de stofwisseling. De bijnieren spuiten bovendien een shot adrenaline in de bloedbaan waardoor het hart sneller gaat kloppen. Adrenaline wordt wel de ‘aanjager’ voor de spieren en de hersenen genoemd, terwijl noradrenaline de hartslag versnelt en de bloeddruk verhoogt.
4. Je lever geeft opgeslagen suiker vrij als energieleverancier. Ook de concentratie cholesterol in het bloed stijgt om als extra brandstof te dienen.
5. De longen regelen een snellere ademhaling.
6. De spijsvertering in de maag wordt op een laag pitje gezet. Die activiteit is nu ondergeschikt.
7. De transpiratie neemt toe om warmte af te voeren.

Je ziet dat stress nogal wat teweeg brengt. We worden er dagelijks mee geconfronteerd. Ook bij verborgen vormen van angst en woede, podiumvrees, mensenvrees, examenvrees en dergelijke. Ze veroorzaken stress. Zo nu en dan is dat prima. Het maakt ons extra alert en helpt ons een bijzondere prestatie te leveren. Bij sport hebben we die prikkel juist nodig om te presteren.

Er ontstaan problemen, wanneer de stressreactie te vaak optreedt of te lang aanhoudt. De stresshormonen helpen je dan niet meer, maar zorgen voor slijtage van het lichaam. Ons lichaam geeft bij aanhoudende stress voorrang aan bepaalde taken. Het onderhoud van ons lichaam, zoals het op peil houden van ons immuunsysteem en het vervangen van oude cellen, wordt uitgesteld totdat de stress is verdwenen. Alleen op rustmomenten werkt ons lichaam aan het eigen onderhoud.

In welke stresssituaties moet je meer cortison slikken?

Bij hypofysepatiënten waarbij de hypothalamus-hypofysebijnieras niet functioneert, werkt de bijnierschors onvoldoende. Omdat je geen goed functionerend stresssysteem hebt, moet je in geval van fysieke stress, een ernstige ontsteking, koorts, ernstige ongelukken of operaties, de hoeveelheid cortison verhogen. Maar hoe zit dat nu bij de emotionele stress situaties? In de stressinstructie staat dat je bij ernstige stress (bijvoorbeeld bij het overlijden van een familielid, of het afleggen van een moeilijk examen) de dagelijkse hoeveelheid cortison moet verhogen. Maar wanneer en hoeveel?

Verschillende artsen aan het woord

In een eerdere uitgave van Hyponieuws vertelde dr. Koppeschaar, internist-endocrinoloog van het UMC Utrecht, dat je altijd zo goed mogelijk voorbereid moet zijn op situaties waarbij je te maken krijgt met stress. Dat geldt dus ook voor psychische stress. Voorbeelden van psychische stress zijn een examen afleggen, of ruzie hebben. Dr. Koppeschaar gaf in dit artikel aan dat je wanneer je een drukke dag in het vooruitzicht hebt je iets meer cortison kunt nemen. “Heb je een rustige dag, dan neem je iets minder. Houd wel rekening met de opnametijd van cortisontabletten in het bloed. Die varieert per persoon, maar gemiddeld is het 3 uur. Bouw dus bijtijds naar een piek toe; het is beter om vooraf te slikken dan achteraf.”

Dr. Twickler, internist-endocrinoloog van het UMC Amsterdam, vertelde tijdens het symposium van de Nederlandse Hypofyse Stichting in 2009 dat je naast acute lichamelijke problemen (ziekte) ook bij stress, extreme kou of hitte en angst de dosis iets kan verhogen. “De meeste mensen doen dit niet. Maar eigenlijk zou het beter zijn om het wel te doen: je wilt tenslotte zoveel mogelijk de natuurlijke situatie nabootsen. Werk wel met hele kleine beetjes (hooguit bijvoorbeeld 2,5 mg hydrocortison per keer). Het is belangrijk om de dagdosering corticosteroïden zo gering mogelijk te houden, om zo weinig mogelijk bijwerkingen te krijgen, met toch een zo optimaal mogelijke behandeling van de klachten. Dit blijft individueel proberen met een minimale dagdosering.”

Drs. Blind, arts en psycholoog, vindt het in sommige gevallen van zware emotionele belasting ook goed de cortison tijdelijk licht te verhogen. “Stel je vader is vorig jaar overleden aan kanker en je beste vriend ook. Je hoort net dat je buurvrouw ook kanker heeft. Je schrikt van het bericht en je wordt angstig en verdrietig. In dit geval kan het goed zijn om een kleine hoeveelheid extra cortison te nemen.” Maar wat zou je moeten doen als je weet dat het komende weken ontzettend druk gaat worden op je werk en dat je daar nu al als een berg tegenop ziet? Omdat je gespannen bent, gaat je lichaam in een normale situatie extra cortison aanmaken. Volgens drs. Blind is het zeker niet verstandig om in dit geval steeds maar extra cortison te slikken. “Het ‘je kan er weer tegenaan gevoel’ is alleen voor de korte termijn effectief. Het beste is natuurlijk te ontspannen, bijvoorbeeld door ontspanningsoefeningen te doen. Zorg ervoor dat spanning niet je leven gaat beheersen!”

Omdat psychische stress bij gezonde mensen invloed heeft op de hypothalamus-hypofyse-bijnieras is het op zich logisch dat iemand van wie de as verstoord is bij emotionele stress meer cortison zou moeten nemen, vindt dr. Eelkman Rooda, internist-endocrinoloog van het Meander Medisch Centrum in Amersfoort. “Maar wanneer en hoeveel precies is lastig te zeggen. Als je het doet, neem niet teveel, maximaal 5 tot 10 mg cortison extra, bij zware psychische stress (bijvoorbeeld het overlijden van een familielid). En hou het kort, dat wil zeggen 1 à 2 dagen. Probeer voor jezelf maat en getal te vinden.”

Bronnen:
•    Joppen, R. e.a., Omgaan met stress, Stichting Teleac, Utrecht, 1992
•    Zorgboek Hypofyse-aandoeningen Stichting September 2009
•    Liz Tucker, 2003, Als je ja wilt zeggen, maar je lichaam zegt nee. Maak een eind aan vermoeidheid en stress.
•    Pauline van der Mije, De grote (ont)regelaar, omgaan met een schildklieraandoening.
•    Hyponieuws:12e jaargang, nummer 4 -maart 2009 en 13e jaargang, nummer 2- juli 2009
•    Patiëntenfolder – Glucocorticosteroïden bij de ziekte van Addison – UMC St. Radbout (www.umcn.nl)
•    Nooit meer stress. Mix media BV, Harderwijk, maart 2000
•    Bart Verkuil & Arnold van Emmerik, Omgaan met stress en burnout, 2007
•    44 vragen en antwoorden over addison en cushing, www.nvacp.nl