De wisselwerking tussen psychologische stress en cortisol (artikel)

Levensbelang

Het bijnierhormoon cortisol is een van de weinige hormonen die van levensbelang zijn in het menselijk lichaam. Vrijwel elke cel van het lichaam heeft het hormoon cortisol nodig. Cortisol wordt gebruikt om de normale werking van het lichaam te handhaven, maar speelt ook een belangrijke rol bij het waarborgen van duurzame prestaties onder stress. Het versterkt energie-mobiliserende mechanismen en remt bij acute stress de minder belangrijke orgaanfuncties. Daarom wordt cortisol ook wel ‘stresshormoon’ genoemd. Er wordt dan ook aangenomen dat cortisol als een “rem op het immuunsysteem” het lichaam beschermt tegen een buitensporig reactie van het immuunsysteem.  

In een normaal, gezond lichaam volgt cortisol een dagritme, met de sterkste afgifte van de bijnieren in de tweede helft van de nacht. Na het ontwaken worden overdag maar minder en kleinere afgifte-episoden gemeten. Echter, deze hormoonspiegel kan zeer snel veranderen, wanneer men een potentieel gevaarlijke of angst-uitlokkende situatie meemaakt. In een dergelijke “stresssituatie” worden in de bijnierschors binnen een paar minuten soms grote hoeveelheden cortisol geproduceerd, die in de bloedbaan komen. Op deze manier bereikt het hormoon de ’doelcellen’, waarop ze haar effect kan uitoefenen.

Cortisolafgifte tijdens lichamelijke belasting

Intensieve lichamelijke activiteiten, zoals bijvoorbeeld  gewichtheffen, roeien, voetbal, of hardlopen kunnen leiden tot veranderingen in het lichaam die een behoorlijke cortisolafgifte vereisen. Als bij toename van de fysieke activiteit de lichamelijke belasting stijgt, de waarde van de maximale zuurstofopname capaciteit stijgt met 60 -70%, en deze belasting houdt een paar minuten aan, dan kan een zeer sterke stijging van cortisol worden verwacht. Blijft de fysieke belasting ónder deze stress-intensiteit, dan is er slechts een kleine of geen afgifte van cortisol, vooral bij de meer korte-termijn belasting. Neemt de duur van de fysieke inspanning echter beduidend toe, dan kan ook zelfs een lage belastingintensiteit tot een sterke toename van de productie van cortisol leiden. Bij een 4-uurs marathon is bijvoorbeeld opgemerkt dat de vrije cortisolspiegel over een langere periode stijgt en eindigt met een gemiddelde van 100 nmol /l, ongeveer  400% boven de normale waarden van een dagelijks maximum.

Geen gewenning verhoogde cortisol-waardes

Interessant is dat er bij de cortisolreactie op lichamelijke belasting geen verschillen bestaan tussen getrainde en ongetrainde personen. Ook lijkt er bij de verhoogde cortisolwaarde geen gewenning op te treden door herhaalde fysieke stress. Uiteraard voorkomt de cortisolreactie op fysieke stress het risico op het ontregeld raken van de metabole- en elektrolyt-balans, onder langdurige belasting.

Cortisolafgifte tijdens mentale stress

Al meer dan 70 jaar weten we dat psychische stress een van de sterkste natuurlijke prikkels is, die de afgifte van cortisol kunnen verhogen. Streng gecontroleerde onderzoeken tonen duidelijk aan dat in situaties die nieuw zijn voor de mens, onvoorspelbaar of oncontroleerbaar, een snelle en soms zeer sterke cortisolreactie ontstaat. Daardoor ervaren we dit als beangstigende situaties. In dergelijke uiteenlopende situaties van stress, zoals examens, parachutespringen, noodoefeningen op zee, gijzeling, ontslagonderzoeken (in ziekenhuis) bij pasgeborenen, openbare lezingen of zelfs wanneer gespannen een televisie-uitzending van een voetbalwedstrijd wordt gevolgd die van persoonlijk belang is, wordt het ‘stress hormoon’ cortisol meer geproduceerd.

Afgifte bij psychische stress evenaart lichamelijke stress

De mate van de stressreactie door psychische stress kan beslist het reactieniveau bij intensieve fysieke activiteit evenaren of zelfs overtreffen. Zo hebben we opgemerkt dat bij een controle van speeksel, ruim vóór de start van een mondeling examen, de cortisolspiegel hoger dan 50 nmol / l was. Het normale dagelijks ritme volgend, zou men een waarde tussen 10 en 15 nmol / l verwachten. Een half uur na het examen (12 uur ’s middags) was de cortisolspiegel nog steeds boven de 30 nmol / l, en tegen de avond was de spiegel weer normaal.

Vergelijkbare drastische schommelingen in de cortisolspiegel werden aangetoond bij studenten die in de vakantie een cursus parachutespringen volgden. De eerste drie sprongen zagen we een cortisolspiegel die 5 keer zo hoog was als het het normale dagelijkse maximum. Net zulke sterke reacties zijn geconstateerd bij slachtoffers van een auto-ongeluk. Hoewel de personen door het ongeval lichamelijk ongedeerd waren bleven, steeg hun cortisolniveau tot een veelvoud van de normale hormoonspiegels.

Sollicitatiesituatie verdubbelt tot verdrievoudigd cortisolwaarde

Zelfs in kunstmatig gecreëerde situaties in een laboratorium kan men een cortisolreactie uitlokken door psychosociale stress. Bij de Trier Social Stress Test* wordt de testpersoon in een zogenaamde sollicitatiesituatie gebracht ; hij/zij moet een 5 minuten durende presentatie doen en een hoofdrekenentaak van 5 minuten ten overstaan van 2 examinatoren. Dit leidt in drie van de vier gevallen tot een aanzienlijke cortisol stressreactie. Binnen 15-20 minuten na de gespeelde sollicitatiesituatie verdubbelden tot verdrievoudigden de cortisolwaarden. Bij mannen zorgt zelfs een simpele aankondiging van de beschreven sollicitatiesituatie voor een aanzienlijke cortisolreactie, terwijl bij vrouwen slechts bij  een daadwerkelijke belasting sprake is van een overeenkomstige reactie.

Sociale steun werkt meer bij mannen dan bij vrouwen

Als de personen herhaaldelijk aan dezelfde stresssituatie worden blootgesteld, went 70% daar snel aan, terwijl bij de overige 30% zelfs na vijf proeven een cortisol stijging van 50-100% is aan te tonen. Met betrekking tot sociale steun kon worden aangetoond dat  bijstand gedurende de voorbereiding van een stresstest, zorgt dat de acute cortisol stressreactie duidelijk veranderen kan. Mannen toonden steeds lagere cortisol reacties, afhankelijk van de “kwaliteit” van sociale steun (geen ondersteuning, ondersteuning door een onbekende vrouw, de steun van hun eigen partner). Verrassend genoeg vertoonden vrouwen het “stress-buffer-effect” van de sociale steun niet. De vrouwen die werden bijgestaan door een onbekende man hadden dezelfde cortisolspiegel als vrouwen die niet bijgestaan waren.  Werden de vrouwen gesteund door hun partners, dan hadden ze nog hogere cortisolreacties op de stresssituatie(!).

Belangrijk voor mensen die hydrocortisonsubstitutie gebruiken

Bij mensen die cortisolsubstitutie gebruiken is de bijnierschors niet in staat de normale hoeveelheden bijnierhormonen, waaronder cortisol,  aan te maken en af te geven. Daarom moeten de betrokken patiënten de ontbrekende hormonen vervangen door middel van een hormoonsupplement: hydrocortison. Naast de vaste dagelijkse dosis cortisol, wordt iedereen die cortisolsubstitutie gebruikt  aanbevolen bij fysieke en psychische stress een hogere dosis cortisol te nemen.

Prof. dr. Clemens Kirschbaum en Dr Brigitte Kudielka, Instituut voor Experimentele Psychologie, Universiteit van Düsseldorf.
Bron:  Glandula, Netzwerk Hypophysen- und Nebennierenerkrankungen, blad van Duitse bijnierenvereniging, nr 14.