Cortisol: ‘Beschermt tegen de gevolgen van stress’ (artikel)

Productie

De hypothalamus en de hypofyse regelen heel nauwkeurig de hoeveelheid cortisol die de bijnieren aanmaken. De hypothalamus is een deel van de hersenen dat vlak boven de hypofyse ligt. De hypofyse is een kleine hormoonklier in het hoofd, in de holte van de schedelbasis. De hypothalamus en de hypofyse ‘meten’ in het bloed de hoeveelheid cortisol. Is dit te laag? Dan geeft de hypothalamus een seintje aan de hypofyse met het hormoon CRH. De hypofyse start hierop de aanmaak van het hormoon ACTH, dat de bijnieren stimuleert om extra cortisol te produceren. Zit er te veel cortisol in het bloed? Dan maakt de hypofyse geen ACTH aan.

De cortisolspiegel in het bloed heeft een dagnachtritme. ’s Nachts is het cortisolgehalte laag en vlak voordat we wakker worden stijgt het. Vroeg in de ochtend is het cortisolgehalte daarom op zijn hoogst. In de loop van de dag
daalt het geleidelijk en rond middernacht is het weer heel laag.

Een infectie, hevige pijn of een operatie leidt tot stress in het lichaam, net als ernstige psychische stress. Cortisol beschermt het lichaam hiertegen. In een stresssituatie produceren de bijnieren dan ook veel meer cortisol, op aansturing van de hypofyse. Het is dus een heel belangrijk hormoon, zonder kan een mens niet overleven. Als het regelmechanisme van de hypothalamus-hypofyse-bijnieren goed werkt, merk je weinig van het cortisol. Maar als het niet goed werkt, kom je in de problemen.

Tekort aan cortisol

Zo kan het zijn dat de bijnieren te weinig cortisol aanmaken. Er is dan sprake van een bijnierschorsinsufficiëntie. Dit kan komen doordat de bijnieren zelf niet goed werken (primaire bijnierschorsinsufficiëntie) of doordat de bijnieren niet goed worden aangestuurd door de hypofyse (secundaire bijnierschorsinsufficiëntie).

Oorzaken

De meest voorkomende oorzaak van primaire bijnierschorsinsufficiëntie in Nederland is de ziekte van Addison, een ontsteking van de bijnieren door een auto-immuunziekte. Bij deze aandoening zijn er antilichamen in het lichaam aanwezig die de bijnieren vernietigen: het eigen immuunsysteem valt (ten onrechte) de bijnieren aan. De meest voorkomende oorzaak van secundaire bijnierschorsinsufficiëntie is een gezwel van de hypofyse. Een gezwel dat uitgaat van de hypofyse zelf is bijna altijd goedaardig en noemen we een hypofyseadenoom. In de tabel staan de oorzaken van bijnierschorsinsufficiëntie genoemd.

Symptomen

Door een te laag cortisolgehalte ontstaan er klachten. Het duurt daarna vaak lang voordat de diagnose bijnierschorsinsufficiëntie gesteld wordt. Dit komt omdat deze aandoening niet vaak voorkomt en dus ook niet zo snel herkend wordt. Daarnaast kunnen de klachten wat algemeen en vaag zijn, zeker in het begin. Een bijnierschorsinsufficiëntie kan onder andere de volgende klachten en symptomen geven:

• Moeheid
• Slechte eetlust en gewichtsverlies
• Misselijkheid, braken, buikpijn, diarree
• Spier- en gewrichtsklachten
• Duizeligheid, lage bloeddruk
• Psychische klachten (bv. somberheid) en problemen met geheugen en concentratie
• Zouthonger (bij primaire bijnierschorsinsufficiëntie)
• Bruine verkleuring van de huid (bij primaire bijnierschorsinsufficiëntie)
• Laag zoutgehalte in het bloed (natrium), hoog kaliumgehalte (bij primaire bijnierschorsinsufficiëntie), laag suikergehalte (glucose)

Diagnose

Een te laag cortisol kan worden ontdekt door ’s ochtends vroeg het cortisolgehalte in het bloed te bepalen. Indien het cortisol zeer laag is, is er sprake van bijnierschorsinsufficiëntie. Vaak is er nog aanvullend onderzoek nodig, omdat de cortisolwaarde in het bloed onvoldoende duidelijkheid geeft. De arts kan dan een synacthentest (ACTH-test), insulinetolerantietest of de metyrapontest gebruiken om de diagnose aan te tonen of uit te sluiten. Vervolgens wordt nader onderzoek gedaan naar de oorzaak van de bijnierschorsinsufficiëntie, bijvoorbeeld met een scan van de hypofyse of bijnieren.

Behandeling

De behandeling bestaat uit cortisol in medicijnvorm: hydrocortison (of een ander corticosteroïd, zoals cortisonacetaat, prednison of dexamethason). Om het dag-nachtritme van cortisol zo goed mogelijk na te bootsen, wordt de hydrocortison vaak op een paar momenten verdeeld over de dag ingenomen. Hierbij is de ochtenddosis het hoogst. De totale hoeveelheid hydrocortison die iemand per dag nodig heeft, ligt gemiddeld rond de 20mg per dag, maar dit varieert per persoon.

Een dagelijks te hoge dosering van hydrocortison verhoogt op lange termijn het risico op overgewicht, hoge bloeddruk, suikerziekte en botontkalking. Daarom luidt het advies de laagst mogelijke dosering te gebruiken, waarbij iemand zich nog zo goed mogelijk voelt. Een tijdelijke ophoging in geval van een stresssituatie (zie hieronder) vormt op de lange termijn geen probleem voor het gewicht, de bloeddruk enzovoort.

Stresssituaties en bijniercrisis

Bij ziekte, ingrepen of ernstige psychische stress is er meer cortisol in het lichaam nodig. Is er op dat moment te weinig cortisol beschikbaar? Dan ontstaan er lichamelijke klachten, die uiteindelijk kunnen leiden tot een bijniercrisis. Mensen met een bijnierschorsinsufficiëntie moeten in deze situaties daarom de hydroc ortisondosering verhogen, waarbij de dosering afhangt van de ernst van de situatie. Op www.hypofyse.nl vind je een stressinstructieschema, met daarin weergegeven de ‘stressinstructies’ per situatie. In geval van braken – waarbij de tabletten hydrocortison niet goed worden in- of opgenomen, bij ernstige ziekte of grote ingrepen wordt de hydrocortison (of prednison of dexamethason) toegediend via een injectie in de spier of rechtstreeks in het bloedvat.

Een ernstig tekort aan cortisol kan leiden tot een bijniercrisis, een gevaarlijke situatie waarbij iemand ernstig ziek is en in shock kan raken. Dit kan voorkomen worden door de hydrocortisondosering in geval van een stresssituatie tijdig aan te passen en zo nodig een hydrocortison-injectie toe te dienen.