Geslachtsklier stimulerende hormonen: ‘Zonder geslachtshormonen zou het gedaan zijn met de mensheid’ (artikel)

Bloedworsten, borstels en anticonceptie

Als exportslachterij had Zwanenberg Slachterijen en fabrieken veel aandacht voor de bijproducten. Zo smolt het bedrijf vet, droogde het bloed voor bloedworst en verwerkte het haren in borstels. Toen het ook lukte om hormonen vrij te maken uit dierlijke organen, richtte toenmalig directeur Saal van Zwanenberg in 1923 dochteronderneming ‘Organon’ op. Het lukte deze nieuwe farmaceut op grote schaal insuline te verkrijgen uit de alvleesklier van geslachte varkens. Insuline is een hormoon dat van levensbelang is voor mensen met diabetes mellitus.

Een jaar later, in 1924, maakt het bedrijf het product ‘Ovarnon’, afgeleid van de medische term ‘ovarium’ voor eierstok. Dit bevatte oestrogeen en werd ingezet in de hoop de vruchtbaarheid te stimuleren. De ontwikkeling op het gebied van geslachtshormonen ging gestaag door en leidde uiteindelijk tot een doorbaak in 1962. Toen produceerde Organon ‘Lyndiol’, een van de eerste anticonceptiepillen in de wereld. Nadien ontwikkelde het bedrijf nog allerlei andere anticonceptiemiddelen, waaronder het hormoonstaafje. Inmiddels is de farmaceut overgenomen door internationaal farmaceutisch bedrijf MSD.

Behalve het voorkómen van zwangerschappen met hormonen, besteedde Organon ook aandacht aan het juist mogelijk maken van zwangerschappen. Dit is van groot belang voor vrouwen die hormonen missen of een partner hebben die mannelijke geslachtshormonen mist. De basisfuncties van de geslachtshormonen kunnen we inmiddels goed behandelen met allerlei soorten en maten aan oestrogeen en testosteron. Maar het smeren van testosterongel of het slikken van oestrogeenpillen helpt niet om zwanger te worden.

Vruchtbaarheid voor mannen

Voor de vruchtbaarheid van mannen is het allereerst van belang dat de omstandigheden in de teelbal goed zijn om zaadcellen te kunnen aanmaken. Daarvoor maken de Leydigcellen in de teelbal lokaal testosteron aan, met een concentratie die vele malen hoger is dan het testosteron dat in het bloed wordt gemeten. Vervolgens zorgen de ‘verzorgende’ Sertolicellen in de teelbal dat de kiemcellen zich kunnen delen, waaruit de zaadcellen kunnen ontwikkelen. Na zeventig dagen uitrijpen zijn de zaadcellen klaar en verplaatsen ze zich naar de bijbal. Daar wachten ze tot de man een ejaculatie heeft (zaadlozing).

Testosteronspiegels herstellen

Mensen met een hypofyseaandoening hebben geen goede aansturing (meer) van het Luteïniserend Hormoon (LH), waardoor Leydigcellen inactief worden. Door twee tot drie keer per week LH te injecteren in het onderhuidse vetweefsel, worden de Leydigcellen weer goed geactiveerd en bereik je lokaal hoge testosteronspiegels en in het bloed normale testosteronconcentraties. In de beginperiode kan de man last hebben van vermoeidheid, kan hij emotioneel zijn, verminderde zin in seks hebben en minder erecties krijgen. Meestal herstelt de testosteronspiegel na een periode van ongeveer tien tot twaalf weken injecties en voelt de man zich weer normaal.

Ongeveer vijf tot zes maanden na de start met de LH-injecties bekijkt de arts of de man al zaadcellen kan aanmaken. Zeker als er sprake is van kleine teelballen zijn meestal aanvullende FSH-injecties nodig om de ‘verzorgende’ cellen te stimuleren en zo de kiemcellen te activeren. Heeft de man al lang een testosteronbehandeling gekregen? Dan kan het zijn dat de buisjes waarin de zaadcellen rijpen eerst weer moeten uitgroeien, waardoor het langer duurt voordat hij weer normale zaadcellen kan aanmaken (1-3 jaar). De teelballen ontwikkelen zich dan weer tot een normale grootte.

Het is belangrijk de LH- en FSH-injecties niet te onderbreken, omdat de cyclus van de uitgroeiende zaadcel dan ook onderbroken wordt en deze opnieuw vanaf het begin moet opstarten. Uiteraard kunnen ook lokale problemen in het mannelijk genitaal (penis, prostaat of zaadleiders) de vruchtbaarheid beïnvloeden. De uroloog verricht in dat geval soms nog aanvullend onderzoek en/of start daarvoor behandelingen.

Zwangerschapswens

Is er sprake van een kinderwens? Dan is het raadzaam om tijdens het traject ook alvast de vruchtbaarheid van de vrouw te laten evalueren door een gynaecoloog. Zo worden eventuele problemen op tijd opgespoord en wordt een gewenste zwangerschap niet onnodig vertraagd. Is er nog geen kinderwens? Dan is anticonceptie raadzaam, bijvoorbeeld een condoom, pil of spiraal. Zodra de zaadcellen rijpen, kan met een enkele zaadcel namelijk al een zwangerschap ontstaan.

Is de partner zwanger? Dan bespreekt de behandelaar met de patiënt de mogelijkheid om zaadcellen in te laten vriezen voor nog (een) toekomstige kinderwens(en). De verzekering vergoedt in principe de opslagkosten van de zaadcellen. De behandelaar gaat daarna met de patiënt in gesprek op welke wijze de testosteronbehandeling wordt voortgezet.

Vruchtbaarheid voor vrouwen

Een vrouw met een regelmatige menstruatiecyclus (zonder anticonceptiepil) heeft ook een normale hypothalamus-hypofyse-aansturing van de eierstokken. Op de eerste dag van de menstruatie heeft een nieuw eitje – dat zich nog in een eiblaasje (follikel) bevindt – de mogelijkheid om naar het laatste stadium uit te rijpen. Onder invloed van Follikel Stimulerend Hormoon (FSH) ontwikkelen meerdere eitjes zich verder, maar uiteindelijk groeit slechts één eiblaasje door tot een rijpe eicel die steeds meer oestradiol aanmaakt. Het oestradiol stimuleert op zijn beurt de GnRH-pulsen (gonadotropine releasing hormone) in de hypothalamus. Hierdoor stijgt het LH uit de hypofyse door naar een piek die ervoor zorgt dat de eiblaas barst, de uitgerijpte eicel uit de eierstok wordt geduwd en wordt opgevangen door de eileider.

Bevruchting

Zijn er zaadcellen via de eileiders omhoog gezwommen en bereiken zij de eicel? Dan kan bevruchting plaatsvinden. De bevruchte eicel ontwikkelt zich verder tot een meercellig embryo, terwijl het in de volgende vijf dagen via de eileiders afdaalt naar de baarmoeder. Onder invloed van oestradiol is het baarmoederslijmvlies voorbereid en kan het embryo zich innestelen en uitgroeien tot een baby.

Uiteraard kan er van alles misgaan, waardoor slechts dertig procent van de bevruchte eicellen uitgroeit tot een levend geboren kind na een voldragen zwangerschap.
Heeft een vrouw met een hypofyseaandoening een kinderwens? Dan wordt zij verwezen naar de gynaecoloog. Die kijkt dan of de eierstokken, eileiders, baarmoeder en baarmoedermond normaal zijn. Vervolgens krijgt de vrouw gedurende ongeveer veertien dagen FSH-injecties, met een klein beetje LH. Omdat de meeste stellen niet direct zwanger worden, is dit soms langere tijd nodig. Je geduld wordt dus wel op de proef gesteld. Afhankelijk van de dosis worden meer of minder eiblaasjes geactiveerd. Met een echo-onderzoek controleert de arts of er niet meer dan twee eiblaasjes tegelijk uitrijpen, omdat anders het risico op een drie- of meerling te hoog wordt.

Lukt het niet om met behulp van de FSH-injecties op de ‘natuurlijke’ manier zwanger te worden? Dan is er nog de optie om met ivf de bevruchting in het laboratorium plaats te laten vinden met het zaad van de vader. De gynaecoloog kan meer informatie geven over de verschillende behandelmogelijkheden en de voor- en nadelen hiervan.

Beschadigde Hypothalamus

Een kleine groep vrouwen heeft een intacte hypofyse, maar een beschadigde hypothalamus en daarmee geen hypothalamushormoon GnRH. Zij kunnen ook kiezen voor een continu pompsysteem met een infuusnaaldje in het onderhuidse vetweefsel. Dit pompje bootst een normale menstruatiecyclus na door middel van een pulsgewijze afgifte van het GnRH. Zo kan vervolgens een bevruchting plaatsvinden op natuurlijke wijze. Wel moet dan ook de mannelijke partner gecontroleerd worden op een normale zaadkwaliteit.

Van levensbelang

Er wordt wel gezegd dat van alle hypofysehormonen de bijnier- en schildklierhormonen echt van levensbelang zijn, maar zonder geslachtshormonen zou het ook gedaan zijn met de mensheid. Kan het lichaam deze niet zelf aanmaken? Dan hebben we tegenwoordig gelukkig medicijnen om het toch nog te proberen. Helaas lukt dat niet altijd. Je endocrinoloog begeleidt je in dit hele proces, vaak in samenwerking met een gynaecoloog en uroloog. 

Beetje mannelijk, beetje vrouwelijk

In de medische wereld noemen we het vrouwelijke geslachtshormoon ‘oestrogeen’ en het mannelijke geslachtshormoon ‘testosteron’. Maar wist je dat we van allebei iets hebben? Zo hebben vrouwen ook wat testosteron en mannen wat oestrogeen.